ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (Β' μέρος)

6. Πλάγιος λόγος.

Αναφορικά με το φαινόμενο του πλαγίου λόγου οφείλουμε:

α) στα πλαίσια ενός κειμένου να εντοπίσουμε τους πλάγιους λόγους και να τους μετατρέψουμε σε ευθύ και

β) να μετατρέψουμε κάποια πρόταση ή περίοδο από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο.

α ) Όταν μας ζητηθεί να εντοπίσουμε τον πλάγιο λόγο σε κάποια περίοδο και κατόπιν να τον μετατρέψουμε σε ευθύ πρέπει να έχουμε να γνωρίζουμε ότι ο πλάγιος λόγος έχει τις ακόλουθες μορφές:

• ειδική πρόταση (πρόταση του ότι, ως), μετά από ρήματα με τη σημασία “λέγω”, “γνωρίζω”, “αισθάνομαι (με τη βοήθεια κάποιας αίσθησής μου)” / λέγει ότι γηράσκει (ευθύς λόγος: γηράσκω ) 
• ειδικό απαρέμφατο μετά από ρήματα με τη σημασία “λέγω”, “νομίζω” / φησί πράττειν (ευθύς λόγος: πράττω).
• Κατηγορηματική μετοχή (αυτή μόνο που εξαρτάται από ρήματα αίσθησης/γνώσης/αντίληψης/δείξης/αγγελίας και μεταφράζεται με ότι... ) / αγγέλλει τούτους ερχομένους ( ευθύς λόγος:ούτοι έρχονται)
• πλάγια ερώτηση / ερωτά αυτόν τι λέγει (ευθύς λόγος: τι λέγεις;)
• τελικό απαρέμφατο (μόνο αυτό που εξαρτάται από ρήματα που σημαίνουν “διατάζω”, ”προτρέπω”, “αποτρέπω”, “ζητώ”, “εύχομαι”) / κελεύει σε διδάσκειν (ευθύς λόγος: δίδασκε)

Ο,τιδήποτε λοιπόν βρούμε από τα παραπάνω γνωρίζουμε ότι είναι πλάγιος λόγος.Οι τρεις πρώτες μορφές ονομάζονται πλάγιος λόγος κρίσης διότι στον ευθύ λόγο αντιστοιχούν σε κύρια πρόταση κρίσης (δηλ. σε πρόταση που εκφέρεται με μια από τις εγκλίσεις κρίσης, όπως οριστική/δυνητική οριστική/δυνητική ευκτική). Η πέμπτη μορφή ονομάζεται πλάγιος λόγος επιθυμίας, διότι στον ευθύ λόγο αντιστοιχεί σε κύρια πρόταση επιθυμίας (δηλ. σε πρόταση που εκφέρεται με μια από τις εγκλίσεις επιθυμίας, όπως προστακτική, ευχετική ευκτική, προτρεπτική υποτακτική) Η τέταρτη μορφή άλλοτε είναι πλάγιος λόγος κρίσης και άλλοτε πλάγιος λόγος επιθυμίας ανάλογα με την έγκλιση της ευθείας ερώτησης στην οποία αντιστοιχεί. Με βάση τα παραπάνω, αφού εντοπίσουμε τον πλάγιο λόγο σε μια περίοδο, προχωράμε στην μετατροπή του σε ευθύ. Αφαιρούμε κατ' αρχήν το ρήμα εξάρτησης, και στη συνέχεια μετατρέπουμε: 

α) την ειδική πρόταση / το ειδικό απρμφ./ την κατηγορηματική μετοχή σε κύρια πρόταση κρίσης , 

β) το τελικό απρμφ. σε κύρια πρόταση επιθυμίας, 

γ) την πλάγια ερώτηση σε ευθεία ερώτηση.

Αν το ρήμα εξάρτησης έχει τη σημασία “ελπίζω”, “υπόσχομαι”, απειλώ”, ”ορκίζομαι” τότε γνωρίζουμε ότι μόνο αν ακολουθεί απαρέμφατο μέλλοντα (ειδικό) έχουμε πλάγιο λόγο. Αν ακολουθεί απαρέμφατο αορίστου δεν υφίσταται πλάγιος λόγος (απλό τελικό απαρέμφατο).

β ) Όταν μας ζητηθεί να μετατρέψουμε κάποια πρόταση ή περίοδο από τον ευθύ στον πλάγιο λόγο εργαζόμαστε ως εξής:

i.μετατροπή απλής (κύριας) πρότασης σε πλάγιο λόγο.

- Αν η κύρια πρόταση είναι κρίσης μπορεί να γίνει είτε ειδική πρόταση, είτε ειδικό απαρέμφατο είτε, τέλος, κατηγορηματική μετοχή. Βέβαια σε κάθε περίπτωση δεν είναι δυνατή η μετατροπή και στις τρεις παραπάνω μορφές. Η ακριβής μορφή του πλαγίου λόγου θα καθορισθεί από το ρήμα εξάρτησης. Ύστερα λοιπόν από ρήμα εξάρτησης με τη σημασία “λέγω”, “γνωρίζω”, “αισθάνομαι (με τη βοήθεια κάποιας αίσθησής μου)” ο πλάγιος λόγος θα είναι ειδική πρόταση 

 Ε. Λ. : "  Έλληνες αεί παίδες εισίν "

 Π. Λ  : " λέγει ότι Έλληνες αεί παίδες εισίν".Ύστερα από ρήμα με τη σημασία “λέγω”, “νομίζω” ο πλάγιος λόγος θα είναι ειδικό απαρέμφατο

 Ε. Λ. : " Έλληνες αεί παίδες εισίν"

 Π. Λ : "λέγει (τους) Έλληνας αεί παίδας είναι"

Ύστερα, τέλος, από ρήμα εξάρτησης με τη σημασία “αισθάνομαι”, “γνωρίζω”, “αντιλαμβάνομαι”, “δείχνω” ο πλάγιος λόγος θα είναι κατηγ. Μετοχή /οίδε (τους) Έλληνας αεί παίδας όντας

 Αν η κύρια πρόταση είναι είναι επιθυμίας τότε θα μετατραπεί σε τελικό απαρέμφατο αρκεί το ρήμα εξάρτησης να σημαίνει “διατάζω”, ”προτρέπω”, “αποτρέπω”, “ζητώ”, “εύχομαι”

Ε. Λ. : "μη πράττετε φαύλα"

Π. Λ. : "κελεύει τούτους μη πράττειν φαύλα"

Αν η κύρια πρόταση είναι ευθεία ερώτηση, αυτή θα μετατραπεί σε πλάγια ερώτηση 

 Ε. Λ. "ποίαν οδόν επί τον βίον τράπωμαι;"

Π. Λ. " ερωτά ποίαν/οποίαν οδόν επί τον βίον τράπηται."

Στην περίπτωση που θα έχουμε μετά την μετατροπή ειδική πρόταση ή πλάγια ερώτηση θα πρέπει να προσέξουμε την έγκλιση. Γενικά, να θυμόμαστε ότι, αν το ρήμα εξάρτησης είναι παροντικού χρόνου, τότε η έγκλιση δεν υφίσταται καμιά αλλαγή.

Αν όμως το ρήμα εξάρτησης του πλάγιου λόγου είναι παρελθοντικού χρόνου τότε στη δευτερεύουσα ειδική/πλάγια ερωτηματική πρόταση πρέπει να αλλάξω την

 οριστική / υποτακτική του ευθέως λόγου  -->  Ευκτική του Πλάγιου Λόγου 

 Ε. Λ. : "Έλληνες αεί παίδες εισίν"

Π. Λ. : "λέγει (= αρκτικός χρόνος)μ ότι Έλληνες αεί παίδες εισίν " (διατήρηση της οριστικής του ευθ.λόγου)

αλλά 

Ε. Λ:  " Έλληνες αεί παίδες εισίν "

Π.Λ : "έλεγεν(= ιστορικός χρόνος)ότι Έλληνες αεί παίδες είεν "(αντικατάσταση της οριστικής του ευθ. λόγου από ευκτική του πλαγίου λόγου).Αν ωστόσο η κύρια πρόταση του ευθέως λόγου εκφέρεται με δυνητική έγκλιση (ή με οριστική παρατατικού/υπερσυντελίκου), αυτές οι εγκλίσεις στον πλάγιο λόγο παραμένουν ίδιες 

Ε. Λ. : " Έλληνες αεί παίδες αν ήσαν λέγει"  ή

Π.Λ :  έλεγεν (= αρκτικός χρόνος ή ιστορικός χρόνος, αδιάφορα)ότι Έλληνες αεί παίδες αν ήσαν"

6. Στην περίπτωση όπου θα μετατρέψουμε την κύρια πρόταση του ευθέως λόγου σε απαρέμφατο θα πρέπει να προσέξουμε την πτώση του υποκειμένου του (σε ονομαστική ή αιτιατική), να θυμόμαστε δηλαδή τους κανόνες περί ταυτοπροσωπίας και ετεροπροσωπίας.

ii. Μετατροπή περιόδου σε πλάγιο λόγο.

Αν έχω να μετατρέψω σε πλάγιο λόγο μια κύρια μαζί με μια δευτερεύουσα πρόταση, τότε πρέπει να θυμάμαι ότι η κύρια πρόταση θα μετατραπεί όπως περιγράψαμε παραπάνω (σε ειδική πρόταση - ειδικό απαρέμφατο – κατηγ.μετοχή – πλάγ.ερώτηση – τελικό απρέμφατο), ενώ η δευτερεύουσα πρόταση θα παραμείνει δευτερεύουσα με πιθανή αλλαγή της έγκλισης του ρήματός της.

Ε. Λ. : "[Χαίρω] (διότι ευδοκιμείς) " = κύρια πρόταση + δευτερεύουσα αιτιολογική

Π. Λ : "λέγει ότι χαίρει[ή :χαίρειν] διότι ευδοκιμεί" . Εδώ, επειδή το ρήμα εξάρτησης είναι αρκτικού χρόνου, η έγκλιση τόσο της ειδικής όσο και της αιτιολογικής παραμένουν ίδιες Αν όμως το ρήμα εξάρτησης του πλάγιου λόγου είναι παρελθοντικού χρόνου τότε στη δευτερεύουσα πρόταση πρέπει να αλλάξω την οριστική / υποτακτική του ευθέως λόγου σε Ευκτική του Πλάγιου Λόγου.

Ε. Λ. "Χαίρω διότι ευδοκιμείς "

 Π. Λ. : "έλεγεν ότι χαίροι [ή :χαίρειν] διότι ευδοκιμοί."

Εδώ, επειδή το ρήμα εξάρτησης είναι ιστορικού χρόνου, η έγκλιση τόσο της ειδικής όσο και της αιτιολογικής μετατρέπονται σε ευκτική του πλάγιου λόγου. Αν η δευτερεύουσα πρόταση εκφέρεται με δυνητική έγκλιση ή με οριστική παρατατικού / υπερσυντελίκου, τότε η έγκλισή της παραμένει ίδια.

7. Επιρρηματικοί προσδιορισμοί.

1. Επιρρήματα. 

2. Πλάγιες πτώσεις

(που αναφέρονται σε ρηματικό τύπο, αλλά δεν είναι αντικείμενό του).

3. Εμπρόθετοι.

4. Επιρρηματικές μετοχές.

5. Επιρρηματικές προτάσεις.

6. Επιρρηματικά κατηγορούμενα.

8. Τα είδη του αν

• υποθετικό: βρίσκεται πάντα σε αρχή πρότασης, μετά από τελεία, άνω τελεία ή κόμμα. Εισάγει δευτ. υποθετική πρόταση που εκφέρεται με υποτακτική (2ο/3ο είδος υποθ. λόγων). Μεταφράζεται με αν.

• αοριστολογικό: βρίσκεται σε δεύτερη θέση μετά από χρονικό σύνδεσμο (χρονικοϋποθετικές προτάσεις), τελικό σύνδεσμο (τελικές προτάσεις του υποτιθέμενου σκοπού) και αναφορική αντωνυμία (αναφορικοϋποθετικές προτάσεις). Συντάσσεται πάντα με υποτακτική, όπως και το υποθετικό.Μένει αμετάφραστο.

• δυνητικό: α) με οριστική παρελθοντικού χρόνου σχηματίζει τη δυνητική οριστική. Η θέση του δεν είναι σταθερή. Συνήθως βρίσκεται λίγο πριν ή μετά το ρηματικό τύπο. Μπορεί όμως να απομακρυνθεί απ' αυτόν και να βρεθεί πολύ μπροστά στην πρόταση όταν αυτή αρχίζει με άρνηση ή ερωτηματική λέξη. Μεταφράζεται με θα + παρατατικό ή υπερσυντέλικο.

β) με ευκτική οποιουδήποτε χρόνου πλην μέλλοντα σχηματίζει τη δυνητική ευκτική. Για τη θέση του βλ. παραπάνω. Μεταφράζεται με θα + παρατατικό.

γ) με ειδικό απαρέμφατο ή με κατηγορηματική συνήθως μετοχή. Σ' αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να ισοδυναμεί στη σημασία είτε με δυνητική οριστική είτε με δυνητική ευκτική, ανάλογα με το τι επιβάλλουν τα συμφραζόμενα. Μεταφράζεται με ότι θα… + παρατατικό.

 *Στα παραδείγματα της Α.Ε. δεν εφαρμόστηκε το πολυτονικό σύστημα για "τεχνικούς" λόγους...